تاریخچه ی شهرستان ماکو
شهرستان ماکو یکی از شهرستانهای مرزی استان آذربایجان غربی در شمال غرب ایران است. مرکز این شهرستان شهر ماکو است. ماکو در طول شرقی ۲۴ درجه و ۲۰ دقیقه و عرض شمالی ۳۹ درجه و ۱۸ دقیقه قرار گرفته‌است و ارتفاعش از سطح آب ۱۶۳۴ متر است.
طبق آمار آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهرستان ماکو در سال ۱۳۷۵ تعداد ۲۰۲۹۳۹ نفر جمعیت داشته که ۱۳/۸ درصد از جمعیت کل استان را شامل می‌شود، .
تاریخ ماکو
بیات حسینقلی، تاریخ ماکو، به کوشش احمدی حسین،1381، تهران، نشر شیرازه
مقدمه
تاریخ شهرستان ماکو از بسیاری جهات تاریک و مبهم است . آگاهی از سر گذشت
این شهرستان در طول دو هزار سال و قبل از ان بصورت مرتب بسیار دشوار است .
گاهی قرن ها ابهام و تاریکی در تاریخ منطقه دیده می شود . البته از پرتو
تحقیق و تتبع و با استفاده از منابع فارسی ، عربی و ارمنی و روسی تا حدودی
می توان بخش هایی از سرگذشت اوراراتوها و تحقیقات باستان شناسی در روستای
بسطام مربوط به دوره روسا پادشاه اورارتو از گذشته ماکو می توان اطلاعاتی
بدست آورد ، جهانگردان ، مسافران و ماموران سیاسی به علت تردد از راه های
شناخته شده اشاره ی کافی به این شهر نکرده اند ، چون ماکو در مسیر آنها
قرار نگرفته است محققین و شرق شناسان روسی در مورد ماکو کارهای زیادی انجام
داده اند از خود منطقه نیز افرادی برخاسته اند که با علاقه ی وافر ،
تاریخ و فرهنگ ماکو را به رشته تحریر در آورده اند .
ماکو در ضلع شمال غربی ایران و در سر حد ایران ترکیه و آذربایجان قرار
گرفته و با پیشینه تاریخی قوی با آثاری چون تپه ما قبل تاریخ شوط و آثار
منطقه بسطام و .... و نیز با کلیسا های مختلف از نظر تاریخی یکی از مهمترین
مناطق ایران است .
وجود کوه های مرتفعی چون آغری داغ ( آرارات ) سقار ، قیه و... و رود هایی
چون ارس ، زنگمار و قره و ساری سو محیط زیبایی برای زندگی مردم و نیز جذب
گردشگر ایجاد کرده است .
مردم این شهرستان بیشتر کشاورز و دامدارند و از نظر سواد ماکو یکی از
باسواد ترین مناطق کشور محسوب می شود و این مطلب را می توان از وجود
دانشجویان در دانشکاه های مختلف کشور و کارمندان بومی آن و نیز حضور آنان
در اداره جات شهرستان های مختلف اثبات کرد .
همهی مردم ماکو در دین اسلام هستند و به زبان آذری تکلم می کنند ولی اقلیت های کرد زبان نیز در کنار آنها زندگی می کنند .
به هر حال ماکو از نظر تاریخی ، گردشگری و ژئوپولوتیک از اهمیت خاصی
برخوردار است ما نیز سعی می کنیم چند کتاب در مورد این منطقه را برای نشان
دادن گوشه هایی از تاریخ ناشناخته این دیار معرفی کنیم.
تاریخ ماکو نوشته حسینقلی بیات ابن بابا بیک متولد 1282 ق . وی در سال
1317 در سن 75 سالگی شروع به تحریر کتاب نموده است . اقای احمدی می نویسد
که نویسنده ظاهرا در کمتر از یک سال کتاب را به پایان رسانده است و سبک این
کتاب چنین به نظر می رسد که مولف کتاب را فی البداهه و بدون تامل بسیار
نوشته است . این کتاب فصل بندی نشده و آقای بیات مطالب را بصورت پراکنده
نگاشته است و کار معرفی این کتاب را بسیار سخت کرده است . ما نیز سعی می
کنیم با استفاده از مقدمه ای که حسین احمدی در ابتدای کتاب آورده است به
معرفی کتاب بپردازیم .
حسینقلی بیات از پدرش بابا بیک و ازجدش شیر علی بیک و برادران و برادرزادگان مطالبی را ارائه کرده است .
کتاب با شرح مختصری از چگونگی ایل بیات در ماکو در دوره تیموریان آغاز می
شود مولف با ارائه دو حکم از شاه سلطان حسین آخرین پادشاه صفوی که به گفته
وی در اختیار اوست در مقام اثبات تاریخ مدعی است که احکام شاه صفوی را بدون
دخل و تصرف ارائه داده است .
تاریخ ماکو اطلاعات جامعی راجع به فرار احمد بیک سر دسته بزرگ ایل بیات
از اردوی نادر بعد از مرگ شاه و چگونگی توسعه قدرتش در ماکو و از خدمات
فرزندان وی برای ایران، شهر ماکو و ایل بیات به تفصیل سخن رفته است .
مولف از صدراعظمی حاج میرزا آغاسی در دوره محمد شاه که علی خان سردار با
تمام طایفه به تهران منتقل شده و به عنوان نقطه عطف تحول در ایل بیات ،
ماکو و ایران یاد می کند . گرچه مولف جمله معنی داری را می نویسد که « مورخ
باید مطلب را صحیح بنویسد نه از باب تعصب » وی در تلف شدن میرزا تقی خان
فراهانی در حمام فین کاشان سخن می گوید . نویسنده برای توجیه عملکرد مرتضی
قلی خان اقبال السلطنه در برابر نهضت مشروطیت تلاش کرده واز آن طرفداری می
کند . او تیمور پاشا را با ناپئلون مقایسه می کند .
حسینقلی افتخاری بیات در سال 1308 هجری قمری به تهران آمده و شرح مشاهدات
خود را از نهضت تنباکو مختصرا به تحریر می کشد اما بعد از دو سال اقامت
شیوع وبا او را در محرم 1310 هجری قمری از تهران به ماکو فراری می دهد . در
همین سال ها با سید ضیاالدین طباطبایی آشنا می شود ومطالبی را نقل می کند
. پس از مدت کوتاهی حضور در ماکو به خدمت تیمور پاشا خان در آمده و در
دستگاه اداری وی سمت محرری پیدا می کند و به عنوان مباشر مالیاتی از طرف وی
به روستا های مختلف ماکو رفته و از کشاورزان و کارگران و چگونه کار و
درآمد آنها برای خان ماکو مطالبی تهیه و نیز در کتاب خود در این باره
توضیحاتی می دهد .
در خلال همین سال ها از حوادثی که در ماکو و اطراف افتاده هم چون درگیری
قبایل جلالی و حیدران لو که خود شاهد آن بوده است مطالب دسته اولی را به ما
می دهد .
بعد از مرگ تیمور پاشا خان مولف در خدمت محمد پاشا خان بهلول در آمد ، با
درگیری مرتض قلی خان اقبال السلطنه و محمد پاشا خان و به خطر افتادن امنیت
سر حدات ایران مظفرالدین شاه به فرندش محمد میرزا ولیعهد مستقر در تبریز
دستور داده که با بر قراری آشتی بین این دو زمینه نفاق سرحدات شمال غربی
کشور را بر چیند . به امر محمد علی میرزا در سال 1322 ق طرفین در سلماس
حاضر و با پا در میانی ولیعهد پس از آشتی اجباری، نویسنده از محرری محمد
پاشا خان مستعفی و ضمن مسافرت های متعدد به روسیه و ترکیه به تجارت پرداخت
.
هنگام حضور روس ها در جنگ جهانی اول در ایران مولف مطالبی را از بعضی
روابط مرتضی قلی خان اقبال السلطنه حاکم ماکو و شجاع السلطنه دست نشانده
روس ها به تبریز و هم چنین کمک های غذایی مرتضی قلی خان به نیرو های عثمانی
ارائه می کند که داده های دسته اولی است .
حسین قلی خان بیات از حاکمیت رضا شاه در ایران یه خوبی یاد می کند ودر
حالیکه از چگونگی فوت همه خوانین ماکو به تفصیل و بسیار دقیق شرح می دهد.
از مرتضی قلی خان اقبال السلطنه در زندان رضا خان با یک جمله کوتاه: « پس
از سی و یک سال حکمراتی در سال هزار و سیصد و چهل وسه هجری قمری در تبریز
در حبس بود، وفات یافت» یاد می کند.
وی همچنین در این کتاب اطلاعاتی در باره موقعیت جغرافیایی ماکو، به ویژه
موقعیت مرزی منطقه، رودهای مهم از جمله آراز ( ارس)، زنگمار، روخانه های
ساری و قره سو و ... ارائه می دهد. و نیز از خوانین مهم ماکو چون ایل بیات و
خانواده موسوی و... یاد کرده و اراضی تحت نظر این خوانین را به تفصیل
بیان می دارد. ُ
اقای بیات درپایان به صورت مختصر به نصیحت خوانندگان پرداخته است.
اصل این کتاب به صورت نسخه دست نویس درانستیو نسخ خطی محمدفضولی باکو
نگهداری می شدکه آقای احمدی درحین سفر به باکو کپی آن را به ایران آورده
وضمن تحریرکتاب، آن را به چاپ رسانده است.
این کتاب با تصاویری از اصل نسخه خطی به پایان می رسد.
